«آثار الباقیه عن القرون الخالیه» کتابی نوشته ابوریحان بیرونی، نویسنده و دانشمند ایرانی است. این کتاب مطالعه تطبیقی تقویم‌های فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون، درهم‌بافته با ریاضیات، نجوم، اطلاعات تاریخی، به همراه کاوش در سنن و مذاهب ملت‌های گوناگون می باشد. بیرونی در این تألیف ارجمند به مقوله‌هایی نظیر گاهشماری و تقویم ملل مختلف، تاریخ ایران و بابل و روم، جشن‌ها و اعیاد ایرانیان و دیگر اقوام، ادیان و آثار مقدس دین یهود، زردشتی، مانوی، صائبی، مزدک و… پرداخته و نظرات ارزشمند عالمانه‌ای در این باره ارائه نموده‌است. آثار الباقیه در سال ۳۹۰ تا ۳۹۱ هجری به پایان رسید و جزو نخستین آثار بیرونی است که تقریباً در بیست سالگی او توسط دربار قابوس در گرگان گردآوری شد. نسخه‌ای از این کتاب به خط ابن الکتوبی و متعلق به اوایل قرن چهاردهم میلادی در زمان فرمانروایی ایلخانان، اکنون باقی مانده‌است که در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ نگاهداری می شود. این نسخه شامل ۲۵ نگاره‌است که در نسخه باقی‌مانده دقیق دیگری متعلق به قرن هفدهم میلادی در دوره عثمانی نیز وجود دارد.
نخستین ترجمه از این کتاب توسط اکبر داناسرشت و سپس عزت الله علیزاده و پرویزسپیتمان انجام شده است. این کتاب در ۲۱ بخش تدوین شده که در فصل نهم آن در مورد پیدایش نوروز و علت پیدایش آن بحث می کند که این چنین به زبان ساده نقل شده است:
برخی از علمای ایران می گویند سبب اینکه این روز را نوروز می نامند این است که چون جمشید به پادشاهی رسید دین خود را تجدید کرد و چون این کار خیلی بزرگ به نظر می آمد و آن روز روز تازه ای بود جمشید عید گرفت. برخی دیگر از ایرانیان می گویند جمشید زیاد در شهرها گردش می نمود و چون خواست به آذربایجان داخل شود بر سریری از زر نشست و مردم او را بر دوش خود می بردند و چون آفتاب بر ان تخت بتابید و مردم آن را دیدند آن روز را عید گرفتند و بر یکدیگر هدیه دادند.
ایرانیان عقیده داشتند که سرنوشت انسان و جهان در ســال آینده آنهـا در ایام نوروز تعیین می گردد و گفته می شد که زرتشت در این روز با خداوند گفتگویی پنهان داشت که در این روز نیکبختی برای مردم تقسیم می کرد و از این روست که ایرانیان روز را روز امید می نامیدند.
خوان نوروزی
ایرانیان همچنین اعتقاد داشتند که در ایام نوروز ارواح مردگان و فرشتگان از آسمان به زمین می آمدند و برای آن ها سفره های رنگین به همراه خواراکی های گوناگون برای پذیرایی آنها پهن می کردند تا خداوند متعال در سال آینده به آن ها برکت عطا کند.
هفت صنف
هر شخصی از راه ترک به این روز در طشتی جو می کاشت و این رسم در ایرانیان پایدار ماند که ایرانیان در این روز در کنار رودخانه از غلات بر هفت استوانه بکارند و از روییدن غلات به خوبی و بدی زراعت در سال آینده را پیش بینی می کردند. عدد هفت از این جهت بود که نماینده ۷ فرشته آسمانی بوده است. برخی محققان هفت سین را از هفت صنف می دانند.
جشن آبریزگان
مراسم آب پاشی و آبریزگان به منظور غسل و شست و شوی یکدیگر بــر روی همــدیگر آب می پاشیدند که این کار موجب تطهیر یکدیگر و اطمینان یــافتن از باران کافی بوده است. در هنگام سپیده دم مردم خود را می شستند و بر روی یکدیگر آب می ریختند و در آبگیرها غوطه ور می شدند و سبب اغتسال می شد. برخی گفته اند که علت این است که در ایران دیرگاهی باران نبارید ناگهان باران سختی بر ایران ریخت و مردم به این باران تبرک جستند و از این رو به یکدیگر آب پاشیدن و مردم قبل از گشودن دهـان شکر می خوردند و بر خود روغن می مالیدند تا از جمیع بلایا به دور باشند.
در اولین روز بهار مرد کوسه(مردی که صورت آن موی کمی دارد) را بر خر می نشاندند که به دستی کلاغ داشت و به دستی بادزن که خود را مرتب باد می زد و توسط غلامان سیاه همراهی می شد و اشعاری حاکی از وداع زمستان و سرما داشت و مردم سکه و دینار به وی اعطا می کردند.